Omdat het woord ‘Turk’ in de zestiende eeuw synoniem was voor ‘moslim’ wordt soms gedacht dat de betekenis van de leuze ‘Liever Turks dan Paaps’ moet worden gezien als ‘Liever moslim dan katholiek’. In onderstaande tweet uit 2021 geeft Joram van Klaveren bijvoorbeeld deze betekenis.
In het speciale evenement over het Leidens Ontzet en de islamitische wereld in 2024, hoorde ik zelfs UvA hoogleraar Gerard Wiegers (op 2:05 minuten in de video) deze betekenis even gebruiken, hoewel ik vermoed dat dit een verspreking is geweest.
In het proces van het begrijpen van de leuze heb ik zelf ook even gedacht dat onder de Watergeuzen wellicht Nederlandse zeelieden waren, die zich in die tijd in Noord-Afrika wel bekeerden tot de Islam; zie het tijdschrift Al-Islaam ‘de Gouden Eeuw’.
Bij nadere bestudering van de geschiedenis wordt de juiste betekenis echter duidelijk. De Turkse sultan gaf in het Ottomaanse Rijk godsdienstvrijheid aan protestantse christenen, terwijl de Paus protestantse groepen in Europa vervolgde. De protestantse christenen zouden daarom liever onderdaan zijn van de Turk dan onderdaan zijn van de Paus. Met gebruik van de genitief: Liever des Turks dan des Paus. Verschillende protestantse groepen door heel Europa hebben in de zestiende eeuw steun gezocht bij het Ottomaanse rijk, zo ook de protestanten in de Lage Landen. ‘Turk’ betekent in deze leuze dus ‘de Grote Turk’, oftewel de Turkse sultan.
De betekenis wordt mooi verwoord in dit geuzenlied over Willem van Oranje:
De Prinse van Oranje, triomfant
God zal hem geven wijsheid en verstand
Opdat Gods woord op deze gronden
Gepredikt mag worden naar elke kant
Liever Turks dan Paaps bevonden
Al is de Turk geen Christen genaamd
Hij heeft niemand om het geloof verbrand
Zoals die Papisten doen, alle dagen.
Willem van Oranje werd dus ‘Liever Turks dan Paaps bevonden’ omdat hij, net als de Turkse sultan, en gesteund door hem, opkwam voor het recht op godsdienstvrijheid van de protestanten. De Turkse sultan wordt geprezen omdat hij niemand op de brandstapel zette omwille van het geloof, zoals de katholieken dat deden.
Christenen hebben eeuwenlang waardering gehad voor moslimbestuur, dat hen rechtvaardiger behandelde dan andere christelijke groepen, die geloofsverschillen vrijwel nooit konden tolereren. Lees meer over de historische context van het credo in het item: Betekenis van de leuze ‘Liever Turks dan Paaps’
